सोमवार, 31 मई 2021

उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्

   

      अस्माकं पूर्वजाः ऋषयोः मानवतायाः विकासाय “वसुधैव कुटुम्बकम्" इति भावयामासुः । यथा प्रत्येको जनः स्वकुटुम्बकस्य कल्याणाय यथाशक्ति प्रयतते तथैव यदि मानवो जगतीतलगतानां सर्वेषां प्राणिनां कृते कल्याणभावनया प्रयतते तर्हि संसारस्य दुःखानि दूरीकर्तुं शक्यन्ते । पारस्परिक कुटुम्बभावनया न कश्चित् कस्यचिद् अनिष्टं चिन्तयिष्यति । अनिष्टेऽचिन्तयति संघर्षाणां युद्धानां च विभीषिका स्वतः एव अपसविष्यति पारस्परिककुटुम्बभावनया न कश्चित् कस्यचिद् भागम् अपहरिष्यति, न च कश्चित् कस्यचिद् वस्तु चोरयिष्यति । अनेन प्रकारेण यदि सर्वो जनः स्वानुभावस्य विकासं कुर्यात् तदा पुनः कृतयुगः प्रवर्तेत ।

     अस्माकं भारतीयानां यज्ञानाम् अन्ते सर्वेषां देशगतानां देशान्तरभवानां च प्राणिनां कल्याणाय परमात्मा प्रार्थिता, प्रार्थ्यते च साम्प्रतिको धार्मिकै: यथा -

       सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः ।

       सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चिद् दुःखभाग्भवेत् ।

     इयं प्रार्थनायाः सर्वोत्कृष्टा रीतिः । यतो हि यावत् सर्वे सुखिनो भविष्यन्ति तावद् येन केन प्रकारेण अस्माकमपि सुखं विघ्नितं भविष्यति । यथा यद्यहं सुखी परम् अस्माकं भ्राता कष्टापन्नः तर्हि तस्य वै भ्रातुः कष्टं वीक्ष्य कथम् अहं सुखी भविष्यामि । अस्माकं सार्वेदिकं च सुखं तदेव भविष्यति यदा अस्माकं परिवारस्य, ग्रामस्य, नगरस्य, देशस्य, विश्वस्य च सर्वे जनाः सुखिनो भविष्यन्ति ।

     महाभारते यक्षयुधिष्ठिरसंवादे यक्षेण पृष्टम् – 'परमो लाभः कः ? युधिष्ठिरेण प्रत्युक्तम् – “आरोग्यं परमो लाभः" इति । अस्यैव परमस्य लाभस्य कृते भगवान् प्रार्थितः “सर्वे सन्तु निरामयाः"। श्लोकस्य अस्मिन्नप्यंशे सर्वेषां विश्वजातानां जीवानां कृते प्रार्थना कृता ।

     "सर्वे भद्राणि पश्यन्तु" इत्यंशेऽपि विश्वगतानां सर्वेषां प्राणिनां कृते कल्याणकामना विहिता। यतो हि यद्यहं कल्याणभाक्, किन्तु अस्मद् भ्राता कल्याणवञ्चितः तर्हि तस्य दुःखं दर्श दर्श केन प्रकारेण अस्माकं सुखं सुरक्षितं भविष्यति । अत एव अस्मिन्नंशे सर्वेषां कृते कल्याण-प्राप्ति कामना कृता वर्तते ।

    "मा कश्चिद् दुःखभाग् भवेत्" इति श्लोकस्य अन्तिमेंऽशेऽपि विश्वस्य सर्वेषां प्राणिनां कृते दुःखराहित्याय भगवान् प्रार्थितः । यतो हि यद्येको व ऽपि जनो दुःखं भुनक्ति तर्हि तस्य दुःखं दृष्ट्वा केन प्रकारेण अस्मदीयं सुखं सुरक्षितं भविष्यति ? अतः सर्वेषामेव दुःखस्य निराकरणाय भगवान् स प्रार्थितः ।

      “अथं निजः, अयं परः” इति भावनैव संसारे बहूनां कष्टानां कारणम् अस्ति । अनया भावनयैव अयमस्मदीयो देशः, अयं परकीयो देशः अयम् अस्मज्जातीय:, अयं परजातीयः । अयम् अस्मदीयो धर्मः, अयं परकीयो धर्मः । इयम् अस्मदीया भाषा, इयं परकीया भाषा । अयं मित्रवर्ग:, अयं शत्रुवर्ग: इति भासते । इयं भावनैव एकामेव पृथ्वीं नाना देशेषु विभक्ति, एकामेव मनुष्यजाति बहुधा विभाजयति, एकमेव मानव वर्ग मित्रेषु शत्रुषु च विभक्तं कुरुते ।

    अयं निजः परो वेति भावनैव जगतीतले महतां भोषणानां युद्धानां कारणं बभूव, अस्ति च । संसारस्य एकसदृशेषु मानवेषु इयमेव भावना वैषम्यं जनयामास, जनयति च । इयं भावनैव प्राणिषु घृणां रोषं, क्रौर्यं च जनयति । इयं भावनैव पारस्परिकम् अविश्वासम् उत्पादयति । इयं भावनैव इदानीं समग्रं विश्वं मृत्यु-मुख-सम्मुखं नीतवतो वर्तते । क्षुद्रभावनां दूरीकृत्य औदार्य हृदि निधाय "वसुधैव कुटुम्बकम्" इति भावनया कार्यसम्पादनाय निर्दिष्टवन्तो मनीषिणः ऋषयः । यथा—

         अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् ।

         उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥

न हि सत्यसमो धर्मः (सत्यमेव जयते नानृतम्)

        यद् यादृशं वर्तते तस्य तादृक् कथनं स्वीकरणं वा सत्यं कथ्यते । धर्मे सत्यस्य सर्वोत्कृष्टं स्थानम् अस्ति । महाभारते महर्षिणा व्यासेन धर्मस्याङ्गानां मध्ये सत्स्य सर्वश्रेष्ठता प्रतिपादिता-

        न हि सत्यसमो धर्मो न सत्याद् विद्यते परम् ।
        न हि तीव्रतरं किञ्चिदनृतादिह विद्यते ॥

      जगतीतले सर्वेषु सत्यस्य महत्त्वं सर्वोपरि स्वीकृतम् । सर्वदा सत्य भाषणेन वाण्याम् अप्रतिहता शक्तिः समुत्पद्यते इति महर्षिणा पतञ्ज लिना योगसूत्रे स्वीकृतम् । यथा -
          “सत्यप्रतिष्ठायां क्रियाफलाश्रयत्वम् ।”

मनुस्मृति मनुना दशके धर्म लक्षणे सत्यं परिगणितम् -
 
         धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः ।
         धीर्विद्या सत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम् ॥

महर्षिः पतञ्जलिः सत्यं यमानां मध्ये परिगणितवान् -
     “अहिंसा सत्यमस्तेय ब्रह्मचर्यापरिग्रहाः यमाः । ”

     अस्माकं देशे सत्यभाषणस्य सत्याचरणस्य च बहूनि निदर्शनानि सन्ति । महाराजो हरिश्चन्द्रः दक्षिणां दातुं वाराणस्याम् आत्मानं चाण्डालहस्ते, पत्नीं शव्यां पुत्रं रोहितं च मालाकारहस्ते विक्रीतवान्। न केवलम् एतदेव, अपि तु मृतस्य पुत्रस्य रोहितस्य अर्ध शववस्त्र चाण्डाल-निर्देशानुसारं गृहीत्वेव श्मशानभूमौ शवदाहस्य अनुमति दत्तवान् । तस्य तादृशीं सत्ये व्यवस्थितिं दृष्ट्वा भगवान् दर्शनं ददौ । तस्य पुत्रं जीवयामास । पुनः राज्यासीनं कृतवान् । अन्ते च सत्यपालन प्रभावात् स्वर्गे शाश्वतीम् अवस्थितिं लब्धवान् ।
     एवमेव महाराजो दशरथ: सत्यं प्रमाणीकृत्य कैकेय्ये पूर्वप्रतिश्रुतं वरद्वयं ददौ । तदर्थं प्राणेभ्योऽपि प्रियतरं पुत्रं रघूत्तमं रामं वनं प्रेषितवान् प्राणाँश्च जहौ, परन्तु सत्यं न परित्यक्तवान् ।"
      महाराजो युधिष्ठिरो द्यूते पराजितः सत्यनियन्त्रितः शक्तः सन्नपि द्वादशवर्ष वनवासावधौ एकवर्षस्य च अज्ञातवासावधौ महान्ति कष्टानि सोढवान्, परन्तु सत्यवचनस्थ परित्यागं न कृतवान् । धर्मस्य रक्षा सत्येनैव भवति । यथोक्तम् -
                 "सत्येन रक्ष्यते धर्मः" इति ।

      शाश्वतस्य सुखस्योपलब्धये दृढतया सत्यस्य परिपालनं कर्तव्यम् । यतो हि सर्वत्र सत्यस्यैव विजयो भवति । अनाम् अन्ततः पराजयते । यथोक्तम् उपनिषदि -
               “सत्यमेव जयते नानृतम्” इति ।

     सत्यभाषण-नियमेन मानवस्य सर्वे दोषा: विलीयन्ते । स्तेयादिषु
दुष्कर्मसु प्रवृत्तिरेव न भवति । अतः प्राचीनकाले समधीतविद्यानां छात्राणां समावर्तन संस्कारावसरे आचार्याः सर्वप्रथमं सत्यभाषणाय उपदिशन्ति स्म । यथा -
              "सत्यं वद । धर्मं चर इत्यादि ।

सत्यभाषणं सर्वोत्तमो धर्मो वर्तते । परम् अप्रियस्य सत्यस्य भाषणम् मनुः निषेधति -
           सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयान्न ब्रूयात् सत्यमप्रियम् ।
           प्रियं च नानृतं ब्रूयादेष धर्मः सनातनः ॥

महाभारते सत्यस्य महिमानं प्रतिपादयन् भगवान् व्यास: ब्रूते यद् अश्वमेधानां सहस्रमपि सत्येन तुल्यं न भवति । सर्वेषां वेदानामध्ययनम्, सर्वेषां तीर्थानामवगाहनम् अपि सत्यभाषणसन्निभं न भवति । यथोक् महाभारते -

         अश्वमेधसहस्रं च सत्यं च तुलया धृतम् ।
         अश्वमेधसहस्राद्धि सत्यमेव विशिष्यते ॥
         सर्ववेदाधिगमनं सर्वतीर्थावगाहनम् ।
         सत्यं च वचनं राजन् समं वा स्थान्नवा समम् ॥

रविवार, 30 मई 2021

धर्मो रक्षति रक्षितः

       ध्रियतेऽनेनेति धर्मः । येन नियमसमूहेन प्रजाया: धारणं क्रियते स धर्मः इति महर्षेः व्यासस्य मतम् । यथा -
     
      धारणाद् धर्म इत्याहुर्धर्मो धारयति प्रजाः ।
      यत्स्याद् धारणसंयुक्तं स धर्म इति निश्चयः ॥

  महर्षिः कणादो धर्मस्य सुविशदं लक्षणं कृतवान्— 
           यतोऽभ्युदयनिःश्रेयससिद्धिः स धर्मः ।

  अर्थात् यद्वारा सांसारिकविकासस्य तथा पारलौकिकस्य कल्याणस्य सिद्धिः भवति स 'धर्मः' इति पदेन व्यपदिश्यते । तस्य च धर्मस्य दश लक्षणानि प्रोक्तानि धर्मग्रन्थेषु । यथा -

         धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः ।
         धीविद्यासत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम् ॥

     यो धर्म प्रति समादरवान् भवति, धर्म रक्षति, धर्मोऽपि तस्यष सुरक्षां करोति । कैकेय्याः वचनानुसारं चतुर्दशवर्षाय वनं प्रव्रजन्तं रामं तन्माता कौशल्या ब्रूते स्म- वत्स ! यं धर्मं त्वं प्रेम्णा नियमेन च परिपालयसि स धर्मः एव त्वां परिपालयतु -

        यं पालयसि धर्मं त्वं प्रीत्या च नियमेन च ।
        स वै राघवशार्दूल ! धर्मस्त्वामभिरक्षतु ॥

    वसुधाधिपत्यं हि वायुप्रेरितमेघवच्चञ्चलं वर्तते । विषयास्तावदेव सुखयन्ति । प्राणाः तृणाग्र-संस्थित जलविन्दुवच्चंचलाः सन्ति । मरणानन्तरं परलोकयात्रायां केवलं धर्म एव मित्रं भवति । यथोक्तं सुभाषिते -
          धर्मः सखा परमहो परलोकयाने ।

    भगवान् विश्वभावनोऽपि यदा लोके धर्मस्य ह्रासो भवति, अधर्मस्य च अभ्युत्थानं जायते तदा सज्जनानामुपरि अनुग्रहं कतु दुष्टानां च निग्रहं कर्तुं लोके धर्मस्य स्थापनायैव अवतारं गृह्णाति । यथोक्तं श्रीमद्भगवद्गीतायाम् -

       यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत ।
      अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् ॥
       परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् ।
       धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ॥

     'धर्म एव हतो हन्ति धर्मो रक्षति रक्षितः' इत्यस्य रामायणे महाभारते पुराणेषु अन्येषु च काव्यनाटकादिषु प्रचुराणि उदाहरणानि समुपलभ्यन्ते । यो यादृक् पुण्यं पापं वा करोति स तदनुरूपमेव फलं इति धर्मग्रन्थानां सुदृढं मतम् ।
     धर्मपरिपालनस्य सुखान्तं महिमानं ज्ञात्वैव विदुरो युधिष्ठिरं धर्मस्य परिपालनाय समुपदिशति स्म यत् कदाचिदपि कामात्, लोभात्, भयात्, प्राणविपत्तिकारणाद् वा धर्मं न परित्यजेत् । यथा -

        इदं च त्वां धर्मपरं ब्रवीमि
                  पुण्यं पदं तात् ! महाविशिष्टम् ।
       न जातु कामान्न भयान्न लोभाद्
                  धर्मं त्यजेज्जीवितस्यापि हेतोः ।।

       रावण कंस दुर्योधन- नरकासुरादयो धर्मंहननाद् अपयशभाजो भूत्वा तादृशं मरणं प्रापुः । अपरे च युधिष्ठिरादयो धर्म रक्षित्वैव कीर्तिभाजो भूत्वा शुभां गति लोकसमादरं च प्राप्तवन्तः । अतः सम्यगेवोक्तं – 'धर्मो रक्षति रक्षितः' ति ।

सङ्घे शक्तिः कलौ युगे (एकता )

    कृतयुगे त्रेतायां द्वापरे च तादृशानां तपस्विनां बलधाम्नां च नामानि श्रूयन्ते ये तपसा बलेन च जगति अभीष्टानि प्राप्तुं सर्वान् विघ्नान् दूरयितुं च समर्था आसन् । अनर्थकारिणं शापेन निग्रहीतु सदाचारिणं विनयिनं चानुग्रहीतुं प्रभवोऽभूवन् । परमस्मिन् कलौ युगे तादृशानां सर्वशक्तिसम्पन्नानां महात्मनाम् अभाव एव । वर्तमानयुगे सङ्घशक्ते: फलं सुव्यक्तम् । यद्यपि सङ्घशक्तिः पूर्वयुगेष्वप्यासीत्, परन्तु सम्प्रति सङ्घशक्तेः आश्रयो विशेषेण फलदायकः ।

श्रूयते कश्चिद् वृद्धो विद्वान् स्वपुत्रान् परस्परं कलहायमानान् दृष्ट्वा भृशम् उद्विग्न आसीत् । अथ स मृत्युवेलाम् उपस्थितां दृष्ट्वा पुत्राणां पारस्परिककलहेन संतप्तस्तान् आकारयामास । आगतान् पुत्रान् स अङ्गुष्ठतुल्यपीनानि हस्तपरिमाणलम्बानि काष्ठान्यानेतुम् आदिष्टवान् । यदा ते तादृशानि काष्ठान्या नीतवन्तस्तदा वृद्धस्तानि काष्ठानि रज्ज्वा बधुमकथयत् । निबद्धानि तानि भङ्क्तमादिदेश । सर्वे पुत्राः त्रोटयितुम्
परमं प्रयत्नमकुर्वन् परं कोऽपि त्रोटयितुं न शशाक । अथ स वृद्धस्तानि काष्ठानि बन्धनविरहितानि कृत्वा एकैकं काष्ठं पुत्राणां हस्ते धृत्वा त्रोटयितुम् अकथयत् । तथा कृते सर्वे तनया: एकैकं काष्ठं त्रोटयित समर्था अभवन् । तदा पितोवाच - अपि युष्माभिरस्याशयोऽवगतः ? यथा यूयम् एकैकं काष्ठं भङ्क्तुं समर्था अभवत, किंतु तदेव काष्ठम् अपरैः काष्ठैः सह-निबद्धं भक्तुं न प्राभवत । एवमेव एकाकी जनः शत्रुभिः पराभवितुं शक्यते । सङ्घबद्धः स एव जनः शत्रुभिः अभिभवितुं न पार्यंते । अतो युष्माभिरेकतासूत्रे निबद्धैर्भूत्वा संसारकर्मसु प्रवर्तितव्यम् ।
      अल्पशक्तयोऽपि जना सङ्घशक्त्या प्रबला भवन्ति । सङ्घशक्तेः प्रबलतायै सङ्गतेः संवादस्य मनसां सामञ्जस्य च आवश्यकता अनिवार्या । यथोक्तं वेदे-

       संगच्छध्वं संवदध्वं सं वो मनांसि जानताम् ।
       देवा भागं यथा पूर्वे संजानाना उपासते ॥

     सङ्घशक्ते: शिक्षा प्रकृत्याः अपि ग्रहीतुं शक्यते । निर्बलैस्तृणैः विरचितया रज्ज्वा मत्ता गजराजा निबध्यन्ते यथोक्तम् -

       बहूनामप्यसाराणां समवायो हि दुर्जयः ।
       तृणेरावेष्ट्यते रज्जुयॅन नागोऽपि बध्यते ॥

श्लोकोऽयम् अन्यप्रकारेणापि पठितः । यथा-

      अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका ।
       तृणैर्गुणत्वमापन्नैर्बध्यन्ते मत्तदन्तिनः ॥

    एकैकया इष्टिकया भवनानि निर्मीयन्ते, सेतवो विरच्यन्ते, महान्तो बन्धाः निबध्यन्ते । एकैकेन विन्दुना घटाः पूर्यन्ते । एकैकेनान्नकणेन अन्नराशयः सञ्चीयन्ते ।

  भगवान् रामः सङ्घटनशक्तेर्महान् प्रयोक्ता आसीत् । सीतापहरणानन्तरं रावणस्य प्रतीकाराय स वनेचराणां वानराणां भल्लूकानाञ्चा महतीं सेनां सङ्घटितां कृत्वा प्रथमं दक्षिणपयोधौ अभूतपूर्वम् अद्भुत सेतुं कारयामास । ततो रावणस्य विशालां वाहिनीं विशालतरेण निजेन वानरभल्लूकमयेन सैन्येन मर्दयाम्बभूव। सङ्घशक्तेरिदम् अत्युत्कृष्टतमम् उदाहरणम् ।
       यदास्माकं देशे पारस्परिकेर्ष्याद्वेषभावै: “सङ्घे शक्ति: कलौ युगे" इति सिद्धान्तेऽनास्था जाता तदैवास्माकं देशव सिनः शत्रुभिः पराजिता तदाप्रभृत्येव भारतीयानां परतन्त्रतायाः प्रारम्भः प्रारब्धः ।

आंग्लानां शासनकाले भारतीयानां मानसेषु पुनः सङ्घशक्ति प्रति विश्वासः समुद्भूतः इयं सङ्घशक्तिः लोकमान्यतिलक गान्धि-जवाहर लाल-सरदारपटेल-लालालाजपतराय-प्रभृतिभिः नेतृभिः सुभाषचन्द्रबोस भगतसिंह चन्द्रशेखर 'आजाद' प्रभृतिभिः क्रान्तिकारिभिश्च वृद्धि नीता भारतं परतन्त्रतापाशाद् उद्धृतवती । इदानीमस्मदीयं दायित्वं यद् वयं सङ्घशक्तिद्वारा समुपलब्धं स्वातन्त्र्यं सावधानतया रक्षेम ।

स एवं परिवार, स एव ग्राम:, स एव देश: सर्वविधं सौख्यमवा प्नोति यः सङ्घशक्त महिमानं हृदये कृत्वा तदनुसारं जीवनचर्या स्थाप यति । सङ्घशक्तेर्लाभाः सर्वविदिताः । परन्तु अत्रेतद् ध्यातव्यं यदस्माभिः सत्कार्याणां कृते एव सङ्घशक्तेः प्रयोगः कर्तव्यः । यदि जनाः असत्कार्याय सङ्घशक्तेः प्रयोगं करिष्यन्ति तदा तस्या दुरुपयोगो भविष्यति । अतो विवेकपूर्वकमेव सङ्घशक्तिः प्रयोक्तव्या ।

सन्तोषः परमं सुखम्

        सन्तोष एव पुरुषस्य परं निधानम् ।
     योगदर्शने महर्षिणा पतञ्जलिना सन्तोषस्य नियमेषु पाठः कृतः - 'शौच-सन्तोष तपः-स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः' । योग सूत्रभाष्ये च श्रीव्यासः 'सन्तोष: सन्निहितसाधनादधिकस्यानु-पादित्सा' इति सन्तोषलक्षणं कृतवान् । समुपलब्धेषु स्वेषु साधनेषु संतुष्टिः, तदतिरिक्तेषु परस्य वस्तुषु अभिलाषाभाव एव सन्तोषः । 
     सर्वो जनः सुखार्थमेव तेषु तेषु कर्मसु व्यापृतो भवति । नवनवानां वस्तूनां प्राप्तौ सुखमनुभवति । परन्तु यदवधि जनस्य मानसे नव नवेषु वस्तुषु अभिलाषो जागर्ति तदवधि स तृष्णापराधीनो वास्तविकं सुखमनुभवितुं नैव शक्नोति । वास्तविकं सुखं तु सन्तोष एव विद्यते । यथोक्तं सुभाषिते -

        सन्तोषं परमास्थाय सुखार्थी संयतो भवेत् ।
        सन्तोषमूलं हि सुखं दुःखमूलं विपर्ययः ॥

   यावज्जनः सन्तोषं हृदये न करोति तावन्नव-नवाभिलाष-मृगमरीचिकायाम् अतृप्तः सुखं न प्राप्नोति । यतो हि यावदेका मन:कामना पूर्णा भवति तावद् द्वितीया समुत्पद्यते । यावद् द्वितीया पूर्णा भवति तावत् तृतीया सञ्जायते । एवं हि सन्तोषस्याभावे तृष्णापरवशः सुखाये चेखिद्यमानः सुखसातत्यं नैव प्राप्नोति । अतः सन्तोषजलेन तृष्णावह्नि प्रशमनं परमम् आवश्यकम् । यथोक्तम् -

      या दुस्त्यजा दुर्मतिभिर्या न जोर्यति जीर्यताम् ।
      तां तृष्णां संत्यजन् प्राज्ञः सुखेनैवाभिभूयते ॥

    कामानामुपभोगेन कामो न शाम्यति, अपि तु यथा हविषा अग्निः प्रवर्धते तथैव भूयोभूयः उपभोगेन कामः संप्रवर्धते । विषयेऽस्मिन् मनुः प्रबोधयति -
        न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति ।
        हविषा कृष्णवत्मैव भूय एवाभिवर्धते ॥

        सन्तोषाभावे मानवस्य यादृशी दशा भवति तस्याश्चित्रं सम्यगेव चित्रितं मनुस्मृतिकारेण । यथा -
        इच्छति शती सहस्रं सहस्री लक्षमीहते ।
        लक्षाधिपश्च राजत्वं राज्यस्थ: स्वर्गमोहते ॥

    श्रूयते पुरा किल चक्रवर्ती सम्राड् ययातिः स्वपुत्रस्य पुरुनामधेयस्य वयसापि देवयानीशमिष्ठाभ्यां सह वनेषूपवनेषु कमनीयेषु पर्वतप्रान्तेषु रममाण: कामानामन्तं न जगाम।
      सन्तोषपीयूषपानतृप्तानां शान्तमानसानां सुखस्य तुलनां कर्तुं धन लुब्धा इतश्चेतश्च धावन्तो वराकाः धनिकाः न शक्नुवन्ति । सुष्ठूक्तं सुभाषिते -
         सन्तोषामृततृप्तानां यत्सुखं शान्तचेतसाम । 
         कुतस्तद्धनलुब्धानामितश्चेतश्च धावताम् ॥

आत्मनि सन्तुष्टः सततं प्रमोदते । यथोक्तम् -
        सर्वदा सम्पदस्तस्य सन्तुष्टं यस्य मानसम् ।
        उपानद्गूढपादस्य ननु चर्मावृतैव भूः ॥

     नीतिविद्भिरन्यैरपि विद्वद्भिः सुविचार्य प्रोक्तं यत् कलत्रे भोजने धने च त्रिषु संतोष: करणीयः, परन्तु अध्ययने जपे दाने च त्रिषु कदाचिदपि सन्तोषो न करणीयः । गीतायामपि कथितं यत् -

      यज्ञदानतपः कर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् ।
      यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ॥
एतत्सर्वं मीमांसमानेन चाणक्येन समुदीरितम् -

     असन्तुष्टा द्विजा नष्टाः सन्तुष्टाश्च महीभुजः ।
     सलज्जागणिका नष्टा-निर्लज्जाश्च कुलाङ्गनाः ॥

     परन्तु इमान्यपवादवचनानि । एतेषां वचसां क्वाचित्की प्रवृत्तिः। परमार्थंतः सन्तोषसन्निभमन्यत् सुखं नैव वर्तते । सर्पाः पवनं निपीयापि दौर्बल्यं न भजन्ते । शुष्कप्रायाणि तृणानि भुक्त्वा वनगजा बलवन्तः एव । मुनयः कन्दे: फलैरेव वृत्तिमुपकल्प्य परमाः सिद्धोः अवाप्नुवन्ति । एवं हि सिद्ध्यति यत् सन्तोष एव पुरुषस्य परं निधानं वर्तते । यथोक्तं नीतिशतके भर्तृहरिणा -
 
        सर्पाः पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास्ते
                शुष्कैस्तृष्णैर्वनगजा बलिनो भवन्ति ।
       कन्दैः फलैर्मुनिवरा गमयन्ति कालं
                सन्तोष एव पुरुषस्य परं निधानम् ॥

आचार्यदेवो भव


     'आचार्यदेवो भव' इति वेदवचनम् । आचार्यं देवबुद्ध्या सम्मानय न तु मनुष्यबुद्ध्येत्यस्याभिप्राय: । माता जन्मदातृत्वात् पालनात् पोषणाच्च पूजनीया । पिता हितचिन्तनात् सुतार्थं व्ययकर्तृत्वाच्च पूजनीय: । परम् आचार्यो ज्ञान-जन्मदातृत्वात् पूजनीयतमः । आचार्यो ज्ञानजलेन शिष्याज्ञानमलं प्रक्षाल्य तं संस्कारसम्पन्नं विदधाति । पुरा आश्रमभ्यवस्थायाम् आचार्यः शिष्यमुपनीय वेदमध्यापयति स्म । आचार्येण उपनीतम् अध्येतारं शिष्यं द्रष्टुं देवाः आयान्ति स्म । यथोक्तं अथर्ववेदे -

    आचार्य उपनयमानो ब्रह्मचारिणं कृणुते गर्भमन्तः ।
    तं रात्रीस्तित्र उदरे बिर्भात तं जातमभियान्ति देवाः ॥

     आचार्यस्य कोऽभिप्राय इति जिज्ञासायाम् “आचार्यः कस्मात् ? आचार्य आचारं ग्राह्यति" इति निरुक्ते यास्कस्य निर्वचनम् । मनुस्मृति कारो मनुराचार्यं ब्रह्मस्वरूपं मनुते -

               “आचार्यो ब्रह्मणो मूर्तिः” इति ।

  भारतीय संस्कृतौ आचार्यस्योत्कृष्टं स्थानमस्ति । सर्वविद्याव्रतस्नात आचार्य: स्वाश्रमगतान् शिष्यान् अध्यापयति स्म । अथ ये गृहं गृहं गत्वा अध्यापयामासुस्ते उपाध्यायाः प्रकीर्तिताः । आचार्य एव गुरुशब्देन व्यपदिश्यते । पराविद्याया अपराविद्याया वा गुरुः सर्वथा वन्दनीय: -
      एकमप्यक्षर यस्तु गुरुः शिष्ये निवेदयेत् ।
      पृथिव्यां नास्ति तद्रव्यं यद् दत्त्वानृणो भवेत् ॥

  अज्ञानान्धकारे निमग्नस्य शिष्यस्य ज्ञानप्रकाशेन यो नेत्रे समुन्मीलयति स गुरुः प्रणम्य: समर्चनीयश्च । अत उक्तम् -

        अज्ञानतिमिरान्धस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया ।
        चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥

     जगति यः प्रज्ञाप्रभवो विकासो दृश्यते स गुरूणां कृपयैव सम्पन्नः । आध्यात्मिकज्ञानप्राप्तये यथा गुरोरावश्यकता भवति तथैव भौतिक ज्ञानोपलब्धयेऽपि गुरोरावश्यकता जागति । यथा प्राचीनकाले वशिष्ठयाज्ञवल्क्यादीनां ऋषिपरम्परायाम् आध्यात्मिकविद्यायाः प्रकाशः संसारेणोपलब्धः, यथा कण्व वरतन्तु-सान्दीपनि प्रभृतीनाम् आचार्याणामाश्रमेषु छात्राः बहुविधा विद्याः समधीत्य जगति विद्यायाः प्रकाशमकुर्वन्, यथा परशुराम-द्रोणाचार्यादिभ्यः आचार्यप्रवरभ्यो धनुर्विद्यामवाप्य भीष्म-कर्ण भीमार्जुनादयः त्रिभुवनविख्याता अभूवन् तथैवेदानीमपि प्रकारान्तरेण शिक्षाक्रमोऽयं विद्यालयेषु च संचरन्नास्ते । अधुनाप्याचार्याणां गुरुजनानां नव-नवानुसन्धानानां लाभो विद्यार्थिभिः प्राप्यते । गुरुभ्यो विद्याः सम धीत्याद्यापि विद्यार्थिनो महत्सु पदेषु नियुक्ताः स्वजीवनं सफलं कुर्वन्ति ।
    ज्ञान-विज्ञानानां का सा शाखा या गुरुजनान् विनैव पल्लविता भवेत् ? अतो मनीषिभिः गुरोस्तुलना न केवलं ब्रह्मणा विष्णुना, महेशेनैव वा कृता, अपि तु तस्य महत्त्वं परब्रह्मसन्निभं स्वीकृतम् । यथा-

        गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुर्गुरुर्देवो महेश्वरः ।
        गुरु: साक्षात् परब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥

       अधुनापि ज्ञानगरिम्णा मण्डितानां गुरुणां, सुस्निग्धानां विनय शीलानां शिष्याणां चाभावो नास्ति । राग-द्वेषपराङ्मुखः शुकदेवोऽपि सम्यगुपदेशाय शिष्ये विनम्रताया आवश्यकतां स्वीकरोति श्रीमद् भागवते -

         ब्रूयुः स्निग्धस्य शिष्यस्य गुरवो गुह्यमप्युत ।

  अध्यापनवेलायां मन्दबुद्धीनां छात्राणां गुरुजनैः कृतः तिरस्कारोऽपि छात्राणां क्षेमाय कल्पते । पण्डितराजस्य जगन्नाथस्य एतद्भाव प्रकाशकं पद्यमवलोक्यताम्-

गीर्भिर्गुरूणां परुषाक्षराभिस्तिरस्कृता यान्ति नरा महत्त्वम् ।
अलब्धशाणोत्कषणा नृपाणां न जातु मौलौ मणयो वसन्ति ॥

   लोकभाषास्वपि गुरुजनमहत्त्वपरकाणि प्रचुराणि पद्यानि विराजन्ते । समावर्तनसंस्कारसमये सत्यं वद । धर्मं चर । स्वाध्यायान्मा प्रमदः । इत्याद्युपदिशन्नाचार्यः "यान्यस्माकं सुचरितानि तानि त्वयोपास्यानि, नेतराणि" इत्युपदिशति । आचार्यपरम्परां विहाय ईदृशी स्पष्टवादिता क्व प्राप्स्यते ? धन्येयं आचार्य-सरणिः, यस्या दिव्यत्वं वेदेऽपि स्वीकृतम् --'आचार्यदेवो भव' इति ।

कमण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन


       महाभारतयुद्धे यदा कौरव-पाण्डवानां सेने सम्मुखीने आस्ताम्, तदोभयोः सेनयोर्मध्ये स्वसम्बन्धिनो वीक्ष्य अर्जुनो दयाप्लुतः सन् युद्धनिश्चयं शिथिलीकृत्य रथोपस्थे स्थितवान् । तथाविधं विषीदन्त-मर्जुनं कर्ममार्गं प्रति प्रेरयन् भगवान् श्रीकृष्णो ब्रवीति स्म -

        कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ।
        मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ॥

    जनकादयो ब्रह्मज्ञानिनोऽपि कर्ममार्गं न त्यक्तवन्तः, अपि तु ते कर्ममार्गाश्रयेणैव सिद्धि प्राप्तवन्तः । लोकसंग्रहदृष्ट्यापि कर्मपरिहारो न श्रेयस्कर: । लोकयात्रापि कर्म विना न सिद्धयति । यथा -

         कर्मण व हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः ।
         लोकसंग्रह मेवापि सम्पश्यन् कर्तुमर्हसि ॥

  कीदृशं कर्म कर्तुं योग्यं भवति कीदृशं च परिवर्जनीयमिति विचार्यैव कर्मक रणीयम् । कर्मण: स्वरूपमनभिज्ञाय कर्मकरणेन महान् दोषो भवितुमर्हति । संसारे कर्म॑णां मध्ये वहून्येतादृशानि कर्माणि सन्ति येषां सम्पादनं न श्रेस्यकरम्। अत: 'कार्यं कर्म समाचार' इति वचनानुसार करणी यस्य कर्मणः सम्पादनं करणीयम् । अथ किं कर्म करणीयम् भवतीति जिज्ञासायां गीतायाः निम्नलिखितः श्लोको ध्यातव्य:-
        तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं च कार्याकार्यव्यवस्थितौ ।
        ज्ञात्वा शास्त्रविधानेन कर्म कर्तुमिहार्हसि ॥

       शास्त्रेषु यत्कर्म प्रशस्तमभिहितं तदेव करणीयम् । किं करणीयं किम् अकरणीयम् इति विषये विद्वांसोऽपि मोहमापन्नाः सन्ति । अत एव पूर्वैः पूर्वतरैः कृतानि कर्माणि शास्त्र पुरस्कृत्य कर्तव्यानि । यथोक्तम्-
        किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः ।
        कुरु कमँव तस्मात्त्वं पूर्वैः पूर्वतरैः कृतम् ॥

      परन्तु यत् कर्म सहजं वर्तते तस्य सदोषस्यापि कर्मणः परिवर्जनं नोचितम् । यतो हि यथाग्नी धूमवत्वं भवत्येव तथैव कर्मस्वपि दोष राहित्यं नास्ति । अतः कुलपरम्परानुप्राप्ते कर्मणि दोषो नास्ति -
        सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत् ।
        सर्वारम्भा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवावृताः ॥

      निष्कामदृष्ट्या कर्मकरणं श्रेष्ठतमम् । आसक्ति विहाय, कर्मणां फलं परमात्मने समर्प्य, कर्मकरणेन जनः तथैव कर्मफलेन लिप्तो न भवति यथा जलजं जले स्थितमपि जलेन न लिप्यते । यथा--
       ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः ।
       लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ॥

     परमात्मना यथा सर्वं जगदिदं सृष्टं तथा कर्माण्यापि तेनैव सृष्टानि । 'कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि' इति गीतावचनमत्र प्रमाणम् । अतो यस्य यत् कर्म वर्तते तेन तत् कर्म करणीयम् । स्वस्मिन् स्वस्मिन् कर्मणि निरतो मनुष्य: सफलतां लभते । यथोच्यते-
       
          स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धि लभते नरः ।

  कर्मफलत्यागपूर्वकं ये जनाः कर्माणि सम्पादयन्ति, ते परमात्मनोऽर्चनं कुर्वन्ति । इदं कर्मार्चनं नाम । कर्मार्चनेन मानवः सिद्धि प्राप्नोति -

         स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धि विन्दति मानवः ।

      वेदाज्ञानुसार केनापि जनेन कर्माणि कुर्वता एव शतवर्षपर्यन्तं स जीवितुम् अभिलाष: करणीयः । यश्च जनः कर्मानुष्ठानं न चिकोर्षति स लोकेऽस्मिन् जीवितुम् मा इच्छेत् । यथा-
    
          कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छतं समाः ।

     कर्मलग्नः सर्वत्र समाद्रियते । कर्मशीलः स्वस्य, स्वपरिवारस्य, स्वसमाजस्य, राष्ट्रस्य, विश्वस्य च समुन्नयनं कर्तुं पारयति । कर्मशील कर्मशालितया महान्ति पदान्यधितिष्ठति उच्चोच्चै: पुरस्कारैश्च पुरस्क्रियते ।
       जापानादयो लघवोऽपि देशाः कर्मशीलत्वाद् महत्त्वपूर्णाः सन्ति जगति । कर्मशीलतयैव अमेरिका सोवियतसंघौ विश्वे शीर्षस्थौ स्तः, शत्रुतया मित्रतया वा सर्वान् देशान् प्रभावयतः । ततः सर्वासामुन्नतीनां मूले कर्मैव विद्यते ।
      सांसारिककर्मापि अनासक्तभावनया ईश्वरार्पणभावनया च यदि सम्पाद्यते तदा मानवस्यैहलौकिकं पारलौकिकं च कल्याणं भवति । अयमेव 'कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन' इति गीतावचनस्याभिप्रायः ।

वेदोऽखिलो धर्ममूलम्


        वेद्यन्ते ज्ञायन्ते वा धर्मादिपुरुषार्थाः एभिरिति वेदाः । महर्षिणा दयानन्देन स्वकीयायां ऋग्वेदभाष्यभूमिकायाम् - विदन्ति, जानन्ति, विद्यन्ते, भवन्ति, सर्वा विद्या येर्येषु वा स वेदः इति प्रकारान्तरेण प्रमाणितम् । ज्ञानार्थकविद् धातो घञ् (अथवा अच्) प्रत्यययोगात् वेदपदं निष्पन्नं भवति यस्यार्थः 'ज्ञानम्' अस्ति । वेदा हि नानाविधज्ञानाधिष्ठानानि सन्ति । वेदा विश्वसाहित्यस्य आदिमाः ग्रन्थाः । ऋग्वेदः, यजुर्वेदः, सामवेदः, अथर्ववेदश्चेति चत्वारो वेदाः । चतुर्षु वेदेषु ऋग्वेद: प्राचीनतमः ।
   'वेदोऽखिलो धर्ममूलम्' इति मनुस्मृतिप्रणेतुर्मनोर्वचनम्। धर्मस्य सत्यज्ञानस्य वा शाखानां मूलानि वेदेषु विद्यमानानि विद्यन्ते। वेदा अपौरुषेयाः सन्ति । यथा संस्कृतभाषायां विविधानि काव्यानि रूपकाणि वा महाकविभिग्रंथितानि तथा वेदानां रचना नैव जाता । वेदास्तु तपोलग्नैः ऋषिभिः समाधिषु साक्षात्कृताः । अत: 'ऋषयो मन्त्रद्रष्टारः' इति मन्त्राणां साक्षात्कर्तारः ऋषय इति परिभाषितम् । वेदाः प्रलयेऽपि विलयं न गच्छन्ति । वेदा अनादिनिधनाः विष्णुबुद्धिगामिनः सर्गे सर्गे स्वयम्भुवा उपदिष्टा भवन्ति । यथोक्तम् -
अनादिनिधना नित्या वागुत्सृष्टा स्वयम्भुवा ।
नित्या वेदाः समस्ताश्च शाश्वता विष्णुबुद्धिगाः ॥
सर्गे सर्गेऽमुनैवैत उद्गीयन्ते तथैव च ।

    वेदाः सत्यविद्यानाम् आकराः । अतो यत्र प्रत्यक्षम् अनुमानं वा प्रमाणं नोपलभ्यते तत्र वेदानां साक्ष्यं स्वीकृतम्। तदुक्तम् आचार्येण सायणेन कृष्णयजुर्वेदीय-भाष्यभूमिकायाम्  -

    प्रत्यक्षेणानुमित्या वा यस्तूपायो न विद्यते ।
    एतं विदन्ति वेदेन तस्माद् वेदस्य वेदता ॥

महर्षिः पतञ्जलिर्महाभाष्ये व्याकरणस्य वेदाङ्गत्वं निरूपयन् वेदाध्ययनविषयकं स्वमतमाविष्करोति -

"ब्राह्मणेन निष्कारणो धर्मः षडङ्गो वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च।"
शिक्षा, कल्पः, व्याकरणम्, निरुक्तम्, छन्द शास्त्रम्, ज्योतिषञ्चेति वेदानां षडङ्गमुच्यते । तद्यथा -

     शिक्षा व्याकरणं कल्पो निरुक्तं छन्दसां चितिः ।
     ज्यौतिषं चेति विज्ञेयं षडङ्गं बुधसत्तमैः ॥

आयुर्वेदः, धनुर्वेदः, गान्धर्ववेदः, अर्थशास्त्रं चेत्युपवेदा निगदिताः । पुराणानि, न्यायशास्त्र, मीमांसाशास्त्र, धर्मशास्त्रं चेत्युपाङ्गानि प्रख्यातानि । वेदानामर्थोपगमाय वेदाङ्गानां पुराणादीनाश्च ज्ञानमावश्यकं वर्तते । तद्यथा -

     इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत् ।
     विभेत्यल्पच्छ्रताद् वेदो मामयं प्रहरिष्यति ॥

वेदे सर्वशक्तिमतः परमात्मनोऽजरामरस्वरूपस्य प्रतिपादनं प्रमुखविषयत्वेन वर्तते ।
"एकं सद्विप्रा बहुधा वदन्यग्नि यमं मातरिश्वानमाहुः ।"

    इति ऋगनुसारम् इन्द्र वरुण यम- सूर्योषः पवमानपर्जन्य-प्रजापति - प्रभृतीनां देवतानां भगवतः प्रमुखाणां शक्तीनां, स्वरूपाणि स्तुतानि । सृष्टिक्रम:, सृष्टेर्यज्ञरूपता, यम-यमी संवादादिषु संवादयोजना, उष: सूक्तादिषु प्राकृतिकसुषमानिरूपणादयो विषयाः उपमा-रूपकाद्यलङ्कारैः समं विराजन्ते ये काव्यानां नाटकादीनामादिस्रोतोरूपेण संतिष्ठन्ते । राष्ट्रसमृद्धयर्थमपि बहवो मन्त्रा वेदेषूपलभ्यन्ते ।
     मानवानां कल्याणाय "सत्यं वद । धर्मं चर । स्वाध्यायान्माप्रमदः । मातृदेवो भव । पितृदेवो भव आचार्यदेवो भव । अतिथिदेवो भव ।" इत्यादयः उपदेशा अपि वेदेषु विलसन्ति । अक्षसूक्ते द्यूतक्रीडा व्यसननिमग्नानां कृते हितोपदेशो द्रष्टव्यः- “अक्षैर्मा दीव्यः कृषिमित् कृषस्व" अर्थात् जूतेन धनप्राप्तिकामनां विहाय समृद्धये कृषिः करणीया । द्युतशीलिनो द्य ताद् वारणाय द्यूतप्रभवां दुर्दशां निरूपयति -
जाया तप्यते कितवस्य होना माता पुत्रस्य चरतः क्व स्वित् ।
ॠणा वा बिभ्यद्धनमिच्छमानोऽन्येषामस्तमुपनक्तमेति ॥

समाजे सामञ्जस्य निरूपणाय ऋचेयं दर्शनीया—
संगच्छध्वं संवदध्वं सं वो मनांसि जानताम् ।
देवा भागं यथा पूर्वे संजानाना उपासते ॥

गुरुशिष्ययोः सम्बन्धस्य दृढतायै ऋगियं कियती महत्त्वपूर्णा-
सह नाववतु सह नौ भुनक्तु सह वीर्यं करवावहै ।
तेजस्वि नावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥

वेदेषु कर्तव्यनिर्देशनपराः काश्चित् सूक्तयोऽवलोकनीया: -
नानाश्रान्ताय श्रीरस्ति ।
न ऋते श्रान्तस्य सख्याय देवाः ।
न स सखा यो न ददाति सख्ये ।
माता भूमिः पुत्रोऽहं पृथिव्याः ।
कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छतं समाः ।
ब्रह्मचर्येण तपसा देवा मृत्युमुपाघ्नत ।
न वित्तेन तर्पणीयो मनुष्यः ।
कृण्वन्तो विश्वमार्यम् ।
    इत्थं हि संक्षेपेण वेदानां धर्ममूलत्वं निरूपितम् । विस्तरेण वेदानां परिचयाय लघुकलेवरेऽस्मिन् निबन्धे क्वावकाश: ? सत्यविद्यामूलत्वाद् वेदाः सर्वैरध्येयाः ।

परोपकारः (परोपकाराय सतां विभूतयः)

'परेषाम् उपकार:' परोपकारः । संसारे परोपकारस्य महान् महिमा। ब्रह्मा संसारस्य विनिर्माणे नग-नदी वृक्षादीन् रचयित्वा तेषां माध्यमेन नन्दिवं परोपकारकरणं स्मारयति । नगेषु ये खनिजादिपदार्थाः सन्ति तेः परेषाम् उपकारो भवति । नदी रात्रिन्दिवं प्रवहन्ती स्वजलेन परोपकारं विदधाति । वृक्षाः स्वकीयैः फलैः काष्ठः छायादिभिः महान्तम् उपकार कुर्वन्ति सृष्टे: । जलदा अपि वर्षणेन बहूपकुर्वन्ति जीवलोकस्य। अत उक्ततं -

              पिबन्ति नद्यः स्वयमेव नाम्भः
              स्वयं न खादन्ति फलानि वृक्षाः ।
              नादन्ति शस्यं खलु वारिवाहा:
              परोपकाराय सतां विभूतयः ॥

   परोपकारस्य मानवजीवने परमं महत्त्वमस्ति। महाराजः शिवि! कपोतस्य रक्षायै परोपकारभावनया श्येनरूपधराय देवराजाय स्वकोयस्य शरीरस्य मांसं दत्तवान् । महर्षि दधीचिरपि देवद्रोहिणो वृत्रासुरस्य वधाय देवराजेन याचितः सन् अस्थिप्रदानाय स्वशरीरं तत्थाज | याचितः एवमेव नागानन्दनाटकस्य नायको जीमूतवाहनः गरुडाद् भीतान् नागान् त्रातुं परोपकारभावनया प्रेरितः गरुडाय निजं शरीरं प्रायच्छत् । अथ च गरुडोऽपि जीमूतवाहनस्य तथाविधेन परोपकारेण प्रभावितः नागानां वधं त्यक्तवान् । मानवजीवनस्य परोपकारः खलु अलंकारः । परोपकारं विना मानवजीवनं न शोभते । तद्यथा--

        श्रोत्रं श्रुतेनैव न कुण्डलेन
                दानेन पाणिर्न च कङ्कणेन ।
         विभाति काय: करुणापराणां
                 परोपकारैर्न तु चन्दनेन ॥

        कविकुलगुरुः कालिदासोऽपि स्वकीये नाटकेऽभिज्ञानशाकुन्तले परोपकारं महापुरुषाणां स्वभावं समर्थंयन्नुक्तवान् -

      भवन्ति नम्रास्तरवः फलोद्गमै-
              र्नवाम्बुभिर्भूरिविलम्बिनो घनाः ।
      अनुद्धताः सत्पुरुषाः समृद्धिभिः
               स्वाभव एवैष परोपकारिणाम् ॥

       व्यासविरचितेषु अष्टादशपुराणेषु सर्वासां कथानामयमेव सारो यत् परोपकारसम्पादनेन पुण्यं भवति । अथ च परेषां पीडनेन पापं संजायते -
   अष्टादशपुराणेषु व्यासस्य वचनद्वयम् ।
   परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम् ॥

     परोपकारमाश्रित्य जनानां तिस्रः श्रेणय: प्रतिपादिताः । ते परोपकारिणः प्रथमश्रेण्यां वर्तन्ते, ये स्वार्थं परित्यज्यापि परोपकारं साधयन्ति अथ च ये स्वार्थम् अलोपयन्तः परोपकारं कुर्वन्ति, ते परोपकारिणः द्वितीय श्रेण्यां वर्तन्ते । ये च स्वार्थसाधनाय परार्थं निघ्नन्ति ते जना: राक्षससन्निभाः सन्ति । ये च निरर्थकं पराथं विलोपयन्ति ते खलु राक्षसेभ्योऽप्यधमाः वर्तन्ते यथाह आचार्यः भतृहरिः-
    एते सत्पुरुषाः परार्थघटका: स्वार्थं परित्यज्य ये
            सामन्यास्तु परार्थमुद्यमभृतः स्वार्थाविरोधेन ये ।
   तेऽमी मानवराक्षसाः परहितं स्वार्थाय निघ्नन्ति ये
           ये निघ्नन्ति निरर्थकं परहितं ते के न जानीमहे ॥

        अन्याः अपि प्रचुराः सूक्तयः सन्तिः, यासु परोपकारमहिमा प्रति 'पादितः । सहस्राधिकानि च कथानकानि सन्ति येषु परोपकारः एव प्रतिपाद्यविषयः । वस्तुतः जगदिदं परोपकार-भावनयैव स्वर्गोपमं भवितुं शक्नोति । अतः परोपकारः सततं साधनीयः एव ।

रविवार, 23 मई 2021

कुछ प्रमुख दिवस

09 जनवरी - प्रवासी भारतीय दिवस पहली बार महात्मा गाँधी अफ्रीका से भारत आए थे इसलिए यह मनाया जाता है।
10 जनवरी - विश्व हिन्दी दिवसपहला विश्व हिन्दी सम्मेलन 10 जनवरी 1975 को नागपुर में हुआ था ।
12 जनवरी - राष्ट्रीय युवा दिवसविवेकानंद जयंती के रूप में, जबकि विश्व युवा दिवस 13 अगस्त को मनाते हैं ।
15 जनवरी - भारतीय थल सेना दिवसपहली बार इसी दिन भारतीय सेना ब्रिटिश सेना से मुक्त हुई थी और के. एम. करियप्पा भारतीय सेना के कमांडर बनाये गये थे ।
11-17 जनवरी - राष्ट्रीय सड़क सुरक्षा दिवस
21 जनवरी - त्रिपुरा, मणिपुर और मेघालय स्थापना दिवस
23 जनवरी - पराक्रम दिवस - सुभाष चंद्र बोस की जयंती के रूप में मनाया जाता है।
24 जनवरी - राष्ट्रीय बालिका दिवस - इंदिरा गाँधी पहली बार इसी दिन प्रधानमंत्री बनी थी ।
24 जनवरी - अंतर्राष्ट्रीय शिक्षा दिवस/उत्तर प्रदेश स्थापना दिवस
25 जनवरी - राष्ट्रीय मतदाता दिवस/राष्ट्रीय पर्यटन दिवस - पहली बार भारत निर्वाचन आयोग की स्थापना 25 जनवरी 1950 को हुई थी।
जनवरी के अंतिम रविवार को - विश्व कुष्ठ दिवस
30 जनवरी - शहीद दिवस - इस दिन महात्मा गाँधी जी की हत्या हुई थी ।

01 फरवरी - भारतीय तटरक्षक दिवस - 1 फरवरी 1977 को भारतीय तट रक्षक बल की स्थापना हुई थी ।
04 फरवरी - विश्व कैंसर दिवस - पहली बार इसी दिन जेनेवा में कैंसर दिवस मनाया गया था ।
13 फरवरी - विश्व रेडियो दिवस - पहली बार इसी दिन 1920 को रेडियो सुना गया था ।
21 फरवरी - अंतर्राष्ट्रीय मातृभाषा  दिवस - 1999 में यूनेस्को ने पहली बार अंतर्राष्ट्रीय मातृ भाषा दिवस मनाने की घोषणा की थी ।
28 फरवरी - राष्ट्रीय विज्ञान दिवस

03 मार्च - विश्व वन्यजीव दिवस - संयुक्त राष्ट्र महासभा ने 20 दिसम्बर, 2013 को 68 वें सत्र में 3 मार्च को यह दिवस घोषित किया था ।
08 मार्च - अंतर्राष्ट्रीय महिला दिवस
20 मार्च - विश्व गौरेया दिवस - 2012 में दिल्ली सरकार ने इसे राज्य पक्षी घोषित कर दिया ।
21 मार्च - विश्व वन दिवस
22 मार्च - विश्व जल दिवस - वर्ष 1993 में पहली बार संयुक्त राष्ट्र महासभा द्वारा मनाया गया था ।
23 मार्च - विश्व मौसम विज्ञान दिवस
24 मार्च - विश्व क्षय रोग दिवस 

07 अप्रैल - विश्व स्वास्थ्य दिवस - WHO  की स्थापना 07 अप्रैल 1948 को हुई थी ।
17 अप्रैल - विश्व हीमोफीलिया दिवस
18 अप्रैल - विश्व विरासत दिवस
22 अप्रैल - पृथ्वी दिवस
29 अप्रैल - विश्व नृत्य दिवस

01 मई - अंतर्राष्ट्रीय मजदूर दिवस
03 मई - विश्व प्रेस स्वतंत्रता दिवस
05 मई - विश्व हाथ स्वच्छता दिवस
08 मई - विश्व रेडक्रॉस दिवस
09 मई - विश्व प्रवासी पक्षी दिवस
11 मई - राष्ट्रीय प्रौद्योगिकी दिवस - राजस्थान के पोखरन में 11 से 13 मई 1998 तक आयोजित ऑपरेशन शक्ति (पोखरन-2) परमाणु परीक्षण के पांच परमाणु परीक्षणों में से पहले पहले परीक्षण की याद में हर वर्ष मनाया जाता है ।
12 मई - अंतर्राष्ट्रीय नर्स दिवस
15 मई - अंतर्राष्ट्रीय परिवार दिवस
17 मई - विश्व दूरसंचार और सूचना समाज दिवस
18 मई - अंतर्राष्ट्रीय संग्रहालय दिवस
20 मई - विश्व मधुमक्खी दिवस
21 मई - अंतर्राष्ट्रीय चाय दिवस/आतंकवाद विरोधी दिवस - 21 मई 1991 को राजीव गाँधी की हत्या कर दी गई थी ।
22 मई - अंतर्राष्ट्रीय जैव-विविधता दिवस
29 मई - माउंट एवरेस्ट दिवस

05 जून - विश्व पर्यावरण दिवस
08 जून - विश्व महासागर दिवस
12 जून - बालश्रम दिवस
14 जून - विश्व रक्तदान दिवस
18 जून - गोवा क्रान्ति दिवस
20 जून - विश्व शरणार्थी दिवस
21 जून - अन्तर्राष्ट्रीय योग दिवस/विश्व संगीत दिवस

01 जुलाई - भारतीय स्टेट बैंक स्थापना दिवस
01 जुलाई - चिकित्सक दिवस
24 जुलाई - आयकर दिवस
26 जुलाई - कारगिल विजय दिवस
28 जुलाई - विश्व प्रकृति संरक्षण दिवस

06 अगस्त - हिरोशिमा दिवस
09 अगस्त - नागासाकी दिवस
10 अगस्त - डेंगू रोकथाम दिवस
12 अगस्त - विश्व युवा दिवस
29 अगस्त - राष्ट्रीय खेल दिवस - हॉकी के महान् खिलाड़ी मेजर ध्यान चंद्र की जयंती के लिए ।

08 सितम्बर - अंतर्राष्ट्रीय साक्षरता दिवस
14 सितम्बर - राष्ट्रीय हिन्दी दिवस
16 सितम्बर - ओजोन परत संरक्षण दिवस
21 सितम्बर - विश्व शांति दिवस

02 अक्टूबर - लाल बहादुर शास्त्री जयंती/गांधी जयंती
03 अक्टूबर - विश्व प्रकृति दिवस
04 अक्टूबर - विश्व पशु कल्याण दिवस
05 अक्टूबर - विश्व शिक्षक दिवस
08 अक्टूबर - भारतीय वायु सेना दिवस
11 अक्टूबर - अंतर्राष्ट्रीय बालिका दिवस
13 अक्टूबर - विश्व आपदा नियंत्रण दिवस
24 अक्टूबर - संयुक्त राष्ट्र दिवस/ विश्व पोलियो दिवस
31 अक्टूबर - राष्ट्रीय एकता दिवस - सरदार पटेल जी का जन्म दिवस

14 नवंबर - विश्व मधुमेह दिवस/ बाल दिवस
19 नवंबर - विश्व शौचालय दिवस
26 नवंबर - विश्व पर्यावरण संरक्षण दिवस

01 दिसंबर - विश्व एड्स दिवस
04 दिसंबर - नौसेना दिवस
10 दिसंबर - अंतर्राष्ट्रीय मानवाधिकार दिवस
23 दिसंबर - किसान दिवस - चौधरी चरण सिंह का जन्म दिवस





मंगलवार, 18 मई 2021

Environment Study

पारस्थितिकी (Ecology) - जैविक घटकों का अजैविक घटकों के बीच अंतर्संबंधों का अध्ययन पारिस्थितिकी कहलाता है । यह शब्द लैटिन भाषा से लिया गया है। यह शब्द हैकल (1869) नेे दिया है । अर्नीज नेस ने वर्ष 1973 में सर्वप्रथम पारिस्थितिकी शब्द का प्रयोग किया था।

  • पारिस्थितिकी की सबसे छोटी इकाई पारितंत्र (Ecosystem) है।
  • पारिस्थितिकी की सबसे बड़ी इकाई जैवमंडल (Biosphere) है।
जैव विविधता (Biodiversity)- किसी पारिस्थितिक तंत्र में विद्यमान सजीव प्राणियों (पौधों एवं जन्तुओं) की विविधता को जैव विविधता कहा जाता है।
  • जैव विविधता में परिवर्तन भूमध्य रेखा की तरफ बढ़ती है।
  • सर्वाधिक जैव विविधता उष्णकटिबंधीय क्षेत्रों में पाई जाती है।
  • जैव विविधता के निर्माण के लिए अत्यधिक तापमान और अत्यधिक वर्षा आवश्यक है।
पारितंत्र (Ecosystem) - वर्ष 1935 में A.G. टांसले द्वारा सर्वप्रथम पारिस्थितिकी तंत्र की संकल्पना प्रस्ताविित की गई। जैविक व अजैविक घटकों के अंतर संबंधों से निर्मित संरचनात्मक सक्रिय व क्रियात्मक इकाई पारितंत्र है। यह एक खुला तंत्र है अर्थात् इसमें पदार्थ का व ऊर्जा का निवेश एवं बहिर्गमन सतत रूप से होता रहता है। पारितंत्र में जैविक अनुक्रमण (Biological succession) होताा है। पारितंत्र की उत्पादकता ऊर्जा की उपलब्धता पर निर्भर करता है। पारितंत्र की प्रमुख ऊर्जा का अंतिम स्रोत सौर ऊर्जा है। पारितंत्र का विकास क्रमिक रूप से होता है।

  • दो या दो से अधिक पारितंत्र जब मिलते हैं तो एक जीवोम या बायोम का निर्माण होता है।
  • समुद्र विश्व का सबसे बड़ा पारिस्थितिक तंत्र है।
पारितंत्र के प्रकार (Types of Ecosystem ) -

1. प्राकृतिक पारितंत्र (Natural Ecosystem) - नदियां, घास के मैदान, जंगल, रेगिस्तान, झीलें आदि।

2. कृत्रिम पारितंत्र (Artificial Ecosystem) - मछली घर, उद्यान, फसलें, नहरें,  बांध आदि।

पारितंत्र के घटक (Component of Ecosystem) -

1. जैविक घटक (Biotic Component) - इसमें सभी सजीव आते हैं । जैविक घटक मुख्य रूप से तीन प्रकार का है -

a. उत्पादक (Producers) -  भोजन बनाने की क्षमता केवल स्वपोषी अर्थात् हरे पौधों में ही होती है, इनको उत्पादक कहते है। पौधे सूर्य के प्रकाश से प्रकाश संश्लेषण क्रिया द्वारा भोज्य पदार्थों का निर्माण करते हैं।

b. उपभोक्ता (Consumers) - इन्हें परपोषी कहते हैं । यह मुख्यत: तीन प्रकार के होते हैं -

i. प्राथमिक उपभोक्ता (primary consumers) - जो सीधे उत्पादक से अपना भोजन प्राप्त करते हैं, उसे प्राथमिक उपभोक्ता कहते हैं। इसके अंतर्गत शाकाहारी जंतु आते हैं। 

ii. द्वितीयक उपभोक्ता (secondary consumers) - इसके अंतर्गत वे जन्तु आते हैं जो अपना भोजन शाकाहारी जन्तुओं (प्रथम श्रेणी के उपभोक्ता) से प्राप्त करते हैं। जैसे- साँप, छिपकली, मेंढक, गिरगिट, मैना आदि। 

iii. तृतीयक उपभोक्ता (tertiary consumers) - इसमें द्वितीय श्रेणी के जन्तुओं को खाने वाले जन्तु आते हैं, इसीलिए इन्हें मांसाहारी जंतु भी कहा जाता है। जैसे- शेर, चीता, बाज, गिद्ध, बिल्ली आदि।

c. अपघटक (Decomposers) - ये सूक्ष्मजीव हैं, जैसे मृतजीवी कवक व जीवाणु आदि । उत्पादक (मृत पौधों) एवं उपभोक्ताओं के मृत शरीर को सरल यौगिकों में अपघटित कर देते हैं। ये मृत जैव अवशेषों का अपमार्जन करते हैं अतः इन्हें अपमार्जक भी कहते हैं। मृतोपजीवी (Detritivorous), परपोषी जीव (Heterotrophs) होते हैं।

2. अजैविक घटक (Abiotic Component)- इसमें सभी निर्जीव आते हैं । सभी कार्बनिक और अकार्बनिक घटक इसके अंतर्गत आते हैं। जैसे - हवा, जल, मिट्टी, तापमान, सूर्य का प्रकाश,  पृथ्वी, वर्षा आदि।

कीटभक्षी पादप (Insectivorous) - उत्पादक के साथ द्वितीयक उपभोक्ता भी माना जाता है। कीटभक्षीपादप  नाइट्रोजन की पूर्ति के लिए कीटों का भक्षण करते हैं। उदाहरण - Pitcher Plants (घटपर्णी), Bladderwort (यूट्रिकूलेरिया), Drosera/ड्रोसेरा, Daonia/डायोनिया

पारिस्थितिकी निकेत (Ecological Niche) - यह शब्द ग्रिनेल्स ने दिया है। एक प्रजाति को जीवित रहने के लिए जिन जैविक, भौतिक या रासायनिक कारकों की जरूरत होती है, उन्हें सम्मिलित रूप से निकेत कहते हैं। प्रत्येक प्रजाति का एक विशिष्ट निकेत होता है तथा कोई भी दो प्रजाति एक ही निकेत में नहीं रह सकती ।

संक्रमण क्षेत्र (Ecotone) - Ecotone ऐसे क्षेत्र होते हैं जहां पर दो ecosystem की भौगोलिक सीमाएं आपस में मिलती हैं। दो पारितंत्र का कॉमन क्षेत्र। संक्रमण क्षेत्र में उच्च जैवविविधता (High Biodiversity) के साथ साथ गतिविधियां भी अधिक होगी।

खाद्य श्रृंखला (Food chain) - प्राथमिक उत्पादक (हरे पौधे), उपभोक्ता व अपघटक मिलकर खाद्य श्रृंखला बनाते हैं और ये भोज्य पदार्थ के लिए एक दूसरे का भक्षण करते हैं। खाद्य श्रंखला में ऊर्जा का प्रवाह एक ही दिशा में (Unidirectional) होता है ।

एक साधारण समुद्री आहार श्रृंखला का सही क्रम - डायटम (स्वपोषी), क्रस्टेशियाई (शाकाहारी उपभोक्ता), सेरिंग (मांसाहारी उपभोक्ता)


खाद्य जाल (Food Web) - अनेक खाद्य श्रृंखलाओं के पारस्परिक संबंध को खाद्य जाल कहते हैं। खाद्य जाल संपूर्ण समुदाय के सभी जीवों में संबंध स्थापित करता है। खाद्य जाल में पोषक पदार्थ व ऊर्जा के स्थानांतरण की सभी संभावनाओं को दर्शाया जाता है ।


पारिस्थितिक पिरैमिड्स (Ecological Pyramids) - पारिस्थितिक पिरामिड का विचार चार्ल्स एल्टन ने दिया था। इसे Eltonion Pyramids भी कहा जाता है। किसी भी पारिस्थितिक तंत्र के प्राथमिक उत्पादकों एवं विभिन्न श्रेणी के उपभोक्ताओं की संख्या, जीव भार तथा संचित ऊर्जा में परस्पर एक प्रकार का संबंध होता है, इन संबंधों को जब चित्र रूप मेंं दिखाया जाता है तो इन्हें पारिस्थितिक पिरामिड््स कहतेे हैं।

पारिस्थितिक पिरामिड्स के प्रकार -

1. जीव संख्या का पिरैमिड (pyramid of number)- जिस पिरैमिड द्वारा पारिस्थितिक तन्त्र के प्राथमिक उत्पादकों तथा विभिन्न श्रेणी के उपभोक्ताओं की संख्या के सम्बन्ध के बारे में बोध होता है, उसे जीव संख्या का पिरैमिड कहते हैं।

  • जीव संख्या का पिरैमिड का आधार हमेशा प्राथमिक उपभोक्ताओं की संख्या बताता है 
  • जीव संख्या के पिरैमिड्स सीधे और उल्टे दोनों तरह के होते हैं। 

2. जीव भार का पिरैमिड (pyramid of biomass) - जिस पिरैमिड द्वारा पारिस्थितिक तन्त्र के प्राथमिक उत्पादकों तथा विभिन्न श्रेणी के उपभोक्ताओं के भार के सम्बन्ध का बोध होता है, उसे जीव भार का पिरैमिड कहते हैं।

  • जीव भार के पिरामिड्स सीधे और उल्टे दोनों तरह के होते हैं।

3. ऊर्जा का पिरैमिड (pyramid of energy)- जो पिरैमिड किसी पारिस्थितिक तन्त्र के विभिन्न पोषण तलों के जीवधारियों द्वारा प्रयोग में लाई गई ऊर्जा के संपूर्ण परिमाण का बोध कराता है, उसे संचित ऊर्जा का पिरैमिड कहते हैं।

  • ऊर्जा का पिरामिड्स सदैव सीधा होता है।
ऊर्जा दशांंश का नियम (10% Energy Law) - यह नियम लिण्डेमान (1942) ने दिया। एक जीव में दूसरेेेेे जीव से ऊर्जा स्थानांतरण होता है तो केवल 10% ऊर्जा ही उपभोक्ता में स्थानांतरित होती है, बाकी 90% ऊर्जा जैविक क्रियाओं में प्रयोग हो जाती है, उसी को ऊर्जा दशांश नियम कहा जाता है।

प्रकाश संश्लेषण -

   पौधों में जल, सूर्य का प्रकाश, क्लोरोफिल तथा कार्बन डाइऑक्साइड की उपस्थिति में पौधों द्वारा भोजन निर्माण की प्रक्रिया को प्रकाश संश्लेषण कहते हैं । इस प्रक्रिया में पौधों की पत्तियों में उपस्थित क्लोरोफिल सूर्य के प्रकाश से ऊर्जा अवशोषित करके जल और कार्बन डाइऑक्साइड की सहायता से ग्लूकोज के रूप में अपना भोजन बनाते हैं ।

6CO2+12H2O क्लोरोफिल सूर्यप्रकाश C6H12O6 + 6O2+CH2O
  • प्रकाश संश्लेषण की क्रिया, ऑक्सीडेशन तथा रिडक्शन अभिक्रिया है । इसमें जल का ऑक्सीडेशन ऑक्सीजन के बनने में तथा कार्बन डाइऑक्साइड का रिडक्शन ग्लूकोज के निर्माण में होता है।
  • सकल प्राथमिक उत्पादकता - प्राथमिक उत्पादकों द्वारा निश्चित क्षेत्रफल व समय में बनाए गए कार्बनिक पदार्थों की कुल मात्रा को सकल प्राथमिक उत्पादकता (GPP) कहते हैं, इसे जैव भार या कैलोरी प्रति वर्ग मीटर के रूप में प्रदर्शित करते हैं।
  • शुद्ध प्राथमिक उत्पादकता (NPP) - प्राथमिक उत्पादक प्रकाश संश्लेषण में बने कार्बनिक पदार्थों का कुछ भाग श्वसन की क्रिया के उपरांत जला देते हैं। उत्पादक श्वसन क्रिया में ऑक्सीजन ग्रहण करते हैं और कार्बन डाइऑक्साइड निकालते हैं और जो इंधन के रूप में शेष भाग बचता है वही शुद्ध प्राथमिक उत्पादकता कही जाती है। स्थालीय वनस्पतियों में 30-70% NPP होताा है।

क्लोरोफिल क्या है ?
  • क्लोरोफिल एक प्रोटीनयुक्त जटिल रासायनिक Compound है। यह वर्णक पत्तों के हरे रंग का कारण है। इसे फोटोसिन्थेटिक पिगमेंट (Photosynthetic Pigment) भी कहते हैं।
  • इसका गठन कार्बन, ऑक्सीजन, नाइट्रोजन तथा मैग्निसियम तत्वों से होता है। क्लोरोफिल ए तथा क्लोरोफिल-बी दो प्रकार का होता है। यह सभी स्वपोषी हरे पौधों में पाया जाता है।
  • पौधों की जिन cell में क्लोरोफिल पाया जाता है वही Photosynthesis process में भाग लेता है ।
  • इसके चार घटक हैं - Chlorophyll A, Chlorophyll B, कैरोटीन तथा जैथोफिल
  • इसमें Chlorophyll A एवं B हरे रंग का होता है और ऊर्जा Transfer करता है, यह प्रकाश संश्लेषण का centre होता है। क्लोरोफिल सूर्य के प्रकाश में उपस्थित लाल रंग को सबसे अधिक अवशोषित करता है ।
प्रकाश संश्लेषण क्रिया की दो अवस्थाएं होती हैं -
1. Photochemical reaction (प्रकाश रासायनिक क्रिया) -  यह Reaction क्लोरोफिल के ग्रेना (Grana) भाग में संपन्न होती है । इसे हिल क्रिया (hill reaction) भी कहते हैं। जल के Decomposition के लिए energy, light से मिलती है । इस प्रक्रिया के अंत में energy के रूप में ATP निकलता है जो रासायनिक प्रकाश हीन प्रतिक्रिया संचालित करने में मदद करता है ।

2. Dark chemical reaction (रासायनिक प्रकाशहीन क्रिया)-  यह Reaction क्लोरोफिल के स्ट्रोमा में होता है । इस क्रिया में कार्बन डाइऑक्साइड का Reduction होकर स्टार्च व शर्करा बनता है।

सोमवार, 17 मई 2021

भारत के प्रसिद्ध लोक-नृत्य


स्थानलोक-नृत्य
गुजरातगरबा
बंगालजात्रा
असमबिहू
केरलकथकली, मोहिनी अट्टम
झारखण्डछऊ, पाइका
बिहारजाट-जाटिन
हरियाणाझूमर, फाग
जम्मू-कश्मीररउफ और दांडी
महाराष्ट्रनकटा, लावणी
राजस्थानघूमर, झूमर, गीदड़, बिंदौरी, ढोल, घुड़ला, कठपुतली,
चाकरी, पनिहारी, तेराताली।
उत्तर-प्रदेशजैटा, हथेली, कजरी, नौटंकी, रासलीला
उत्तर-भारतकथक
अरुणाचल-प्रदेशमुखोटा
पंजाबभांगड़ा, किक्की, गिद्दा
उत्तराखण्डगढ़वाली, कुंमायनी, कजरी
आन्ध्र-प्रदेशकुचिपूड़ि, ओट्टम
केरलमोहिनीअट्टम, कथकली
तमिलनाडुभरतनाट्यम् (चधिरअट्टम), कुरवनजी, करगट्टम, कुम्मी, कोल्लट्टम, कावड़ी अट्टम, नोंदी नाटकम, पावई कुथु, काई सिलंबट्टम, मयिल अट्टम, अय्यट्टम, देवरत्तम।
हिमाचल-प्रदेशधमाल, डांगी
छत्तीसगढ़गाडी, पंडवानी, सरहुल, करमा
पश्चिम बंगालकाठी
गोवामंडी
मेघालयलावणी
मणिपुरमणिपुरी
कर्नाटकयक्ष गान
उड़ीसाओडिसी, छाऊ
बुंदेलखंडपाई डंडा, खयाल, धुरिया नृत्य
बृज क्षेत्रमयूर नृत्य (रास नृत्य)

शनिवार, 15 मई 2021

Current affairs


डीएसआर तकनीकी (DSR Technique)- इसके द्वारा धान की सीधी बुवाई की जाती है। इस साल पंजाब सरकार ने एक हेक्टेयर जमीन को डीएसआर तकनीक के अंतर्गत लाने का फैसला किया किया है । इसमें बीजों को खेत में रोपाई के स्थान पर सीधे बोया जाता है । इस तकनीक के माध्यम से लागत में रुपए 6000 प्रति एकड़ की कमी आती है । यह तकनीक 30% कम पानी का उपयोग करती है ।
  • अंतरराष्ट्रीय परिवार दिवस 2021 की थीम - Families and New Technologies
  • वर्ष 2020 में कौन सा देश प्रेषित धन का सबसे बड़ा प्राप्त करता है - भारत (83 बिलियन डॉलर प्राप्त किया, 2019 से 0.2% कम)
  • इस वर्ष का अंतरर्राष्ट्रीय अजेय स्वर्ण पदक दिया गया - रमेश पोखरियाल निशंक (शिक्षा मंत्री)
  • भारत का कुल  विदेशी मुद्रा भंडार (फोरेक्स रिजर्व/आरक्षित निधि) कितना हो गया है - 589 अरब डालर से ज्यादा
  • भारत का कुल विदेशी मुद्रा भंडार में कितनी वृद्धि हुई है- 1.4 बिलियन डालर
  • भारत का कुल विदेशी मुद्रा भंडार में कितना स्थान है - चौथा
  • विश्व में सबसे ज्यादा विदेशी मुद्रा भंडार है - चीन
  • किस राज्य ने दोसावाड़ा में दुनिया की सबसे बड़ी जिंक स्मेल्टर परियोजना स्थापित करने की घोषणा की है - गुजरात
  • हाल ही में चर्चित शब्द Mice Rain क्या है - चूहों की आबादी में वृद्धि
  • माउस प्लेग आया है - आस्ट्रेलिया
  • 2021 में आने वाले पहले चक्रवात तौक्ते चक्रवात किस सागर में आया है - अरब सागर
  • फाॅर्च्यून की दुनिया के  50 महानतम नेता 2021 सूची में शीर्ष पर कौन है - न्यूजीलैंड की पीएम जैसिडा अर्डर्न
  • भारत का सबसे बड़ा तवांग मठ स्थित है - अरुणाचल प्रदेश
  • ब्लड मून की घटना कब होती है - पूर्ण चन्द्र ग्रहण । यह घटना 21 जनवरी 2019 को घटित हुई थी। अगला ब्लड मून 26 मई 2021 को दिखाइ देगा।
  • पहली BRICS EWG की बैठक कहाँ आयोजित की गई - नई दिल्ली
  • जो. बाइडेन की नई सलाहकार के रूप में किसे नियुक्त किया गया है - नीरा टंडन
  • ICC टेस्ट टीम रैकिंग में पहला स्थान किसका है - भारत
  • हाल ही में टाइम्स ग्रुप के चेयर पर्सन का 84 वर्ष की अवस्था में निधन हो गया, उनका नाम है - इंदु जैन (जनवरी 2016 में भारत सरकार द्वारा पद्म भूषण से सम्मानित किया गया था।
  • हाल ही में किस महिला ने ओलंपिक खेलों के लिए क्वालीफाई करने वाली पहली भारतीय फेंसर(तलवार बाजी) बनने का इतिहास रचा- भवानी देवी
  • हाल ही में रूस ने किसे अनफ्रेंडली स्टेट की सूची में शामिल किया है - अमेरिका और चेक गणराज्य
  • एयरलाइन कंपनी GoAir ने खुद को रिब्रांड किया है - Go first नाम से
  • दोस्त फॉर लाइफ मोबाइल ऐप लाँच किया है - सीबीएसई ने
  • हाल ही में विश्व खाद्य पुरस्कार 2021 किसने जीता - डॉ. शकुंतला हरकसिंह
  • हाल ही में अर्जुन पुरस्कार विजेता चन्द्रशेखर का निधन हो गया, वह संबंधित थे - टेबल टेनिस
  • हाल ही में ग्रीन ऑस्कर अवार्ड किसने जीता - नुक्लू फोम
  • हाल ही में किस राज्य ने मुस्लिम बहुल मलेरकोटला को नया जिला घोषित किया है - पंजाब (23वां जिला)
  • कोरोना मुक्त पिंड अभियान की घोषणा की - पंजाब ने
  • नई मोबाइल शमशान प्रणाली (Cremation System) को विकसित किया गया है - आई.आई. टी. रोपड़
  • भारत और इजराइल ने एमआरएसएएम वायु रक्षा प्रणाली का सफलतापूर्वक परीक्षण किया
  • हाल ही में चर्चित हाक्की पिक्की जनजाति किस राज्य से संबंधित है - कर्नाटक
  • जाने माने साइबर सिक्योरिटी एक्सपर्ट खुशहाल कौशिक ने ग्लोरी ऑफ इंडिया अवार्ड 2020 जीता है ।
  • जस्टिस हिमा कोहली किस HC की पहली महिला मुख्य न्यायाधीश बनी - तेलंगाना
  • सेंट्रल तिबतन एडमिनिस्ट्रेशन का नया अध्यक्ष चुना गया - पेंपा सेरिंग (निर्वासित तिब्बत सरकार के नए पीएम)
  • ओशन रिवाइल्डिंग क्या है - समुद्री जीवन को पुनर्जीवित करना
  • हाल ही में मिट्टी के बर्तनों में मधुमक्खी के मोम के निशान पाए गए हैं यह किस सभ्यता से संबंधित है - नोक सभ्यता
  • Google मानचित्र कितने भारतीय भाषाओं के लिए स्वचालित लिप्यंतरण का परिचय देता है - 10
  • असम के मछुआरे समुदाय से सम्बंधित है - बायोडीग्रिबल योगा मैट
  • हाल ही में हार्टबीट बिल किसने लागू किया - अमेरिका
  • INSACOG क्या है - भारत सरकार का जीनोम मैपिंग ग्रुप (INSACOG) देश के जीनोम सिक्वेंसिंग कार्य का समन्वय करने वाला एक वैज्ञानिक सलाहकार समूह है ।
  • गणतंत्र दिवस पर किसानों की हिंसा के कारण ट्विटर ने कितने अकाउंट निलंबित किए - 550 से अधिक
  • 69वाँ मिस यूनिवर्स का खिताब जीता है -  मैक्सिको की एंड्रिया मेजा
  • 2021 में माउंट एवरेस्ट फतेह करने वाली प्रथम भारतीय महिला - ताशी यांग्जोम
  • हाल ही में किसने सबसे कम समय में (86 घण्टे) में दो बार माउंट एवरेस्ट फतह किया - मिगमा तेनजी शेरपा
  • प्रत्येक वर्ष 17 मई को 'वर्ल्ड हाइपर टेंशन डे' मनाया जाता है । इस वर्ष की थीम है - Measure your Blood pressure Accurately, Control it, Live Longer.
  • किस देश का जुरोंग रोवर 7 महीने की अंतरिक्ष यात्रा पूरी करने के बाद मंगल ग्रह पर सफलतापूर्वक लैंड कर गया - चीन
  • तौकते चक्रवात ने सबसे ज्यादा किस देश को प्रभावित किया है - भारत
  • तौकते चक्रवात का नाम किसने रखा - म्यांमार
  • दुश्मनों के मिसाइल को हवा में ही ध्वस्त करने वाले आयरन डॉम सिस्टम को किस देश में विकसित किया है - इजराइल
  • हाल ही में सिंथेटिक गांजा को बैन करने वाला विश्व का पहला देश - चीन
  • गूगल क्लाउड ने स्टारलिंक इंटरनेट कनेक्टिविटी के लिए किसके साथ समझौता किया है - Space X
  • हाल ही में किस राज्य ने 'मारू ग्राम कोरोना मुक्त ग्राम' अभियान की शुरुआत की है - गुजरात
  • हाल ही में भारतीय रेलवे ने 5 वर्षों में कितने रेलवे स्टेशनों पर वाई-फाई की सुविधा शुरू की - 6 हजार
  • हाल ही में किस राज्य ने 'आयुष घर-द्वार' कार्यक्रम की शुरुआत की - हिमाचल प्रदेश
  • वाणिज्य मंत्रालय ने किस देश के खिलाफ डंपिंग रोधी जांच शुरू की है - चीन, वियतनाम और थाइलैंड
  • देश का पहला Mucormycossis (black fungus) यूनिट किस राज्य में बनाया - मध्य प्रदेश
  • पर्यावरण वन एवं जलवायु परिवर्तन मंत्रालय (MOEFCC) के अनुसार 2009-10 और 2020-21 के मध्य पूरे भारत में ट्रेनों की चपेट में आने से कुल 186 हाथियों की मौत हुई है। असम में रेल की पटरियों पर सर्वाधिक 62 हाथियों की मौत हुई है। इसके बाद पश्चिम बंगाल 57 और उड़ीसा में 27 हाथियोंं की मृत्यु हुई है।
  • हाल ही में दुनिया की सबसे पुरानी गुफा कला (45000 वर्ष) प्राप्त हुई है - इंडोनेशिया के सुलावेसी में
  • किस देश में 300 सालों से विलुप्त हो गए सारस फिर से देखे गए - आयरलैंड (1700 में आयरलैंड में सारस विलुप्त हो गए थे)
  • चर्चा में रहा विचकोम्बे (UK) क्या है - उल्का पिंड का टुकड़ा
  • हाल ही में किस देश ने अपना सबसे शक्तिशाली सुपर कंप्यूटर सिमोर्ग लॉन्च किया है - ईरान
  • किस राज्य सरकार ने कोविड फतेह लांच  किया है - पंजाब
  • कोविड प्रतिरक्षी दवा, 2-डीऑक्सी-डी-ग्लूकोज (2-डीजी) का पहला बैच किसके द्वाराा और कब जारी किया गया - राजनाथ सिंह और डॉ हर्षवर्धन द्वारा (17 मई 2021)
  • इंस्टीट्यूट ऑफ न्यूक्लियर मेडिसिन एंड एलाइड साइंसेज (इनमास), जोकि रक्षा अनुसंधान एवं विकास संगठन (डीआरडीओ) की एक प्रयोगशाला है, द्वारा डॉ. रेड्डीज लेबोरेटरीज (डीआरएल), हैदराबाद के साथ मिलकर कोविड-19 प्रतिरोधी दवा 2-डीऑक्सी-डी-ग्लूकोज (2-डीजी) का एक चिकित्सीय अनुप्रयोग विकसित किया गया है।
  • हाल ही में कोविड-19 महामारी के दौरान प्रभावित बच्चों को परामर्श देने के लिए लांच किया गया - संवेदना हेल्पलाइन (1800-121-2830)
  • हाल ही में एम.एस. नरसिम्हन का निधन हो गया जो कि एक प्रसिद्ध गणितज्ञ थे । यह विज्ञान के क्षेत्र में किंग फैसला अंतरराष्ट्रीय पुरस्कार पाने वाले एकमात्र भारतीय गणितज्ञ थे।
  • 17 मई 2021 को केंद्र सरकार ने जल जीवन मिशन लागू करने के लिए कितने करोड़ रुपए जारी किए - 5968 करोड़
  • किस कंपनी द्वारा उप-सागरीय (Sub sea) केवल सिस्टम (IAX) भारत को सिंगापुर से जोड़ेगा - रिलायंस जिओ
  • रिलायंस जियो ने भारत में दो उप सागरीय केवल सिस्टम बिछाने की शुरुआत की है। यह सिस्टम हैं - IAX और IEX केबल, जिनके जरिए 200 TBPS तक का डाटा ट्रांसफर आसानी से संभव हो सकेगा । IEX केबल भारत को मध्य पूर्व और यूरोप से कनेक्ट करेगी
  • फ्लिपकार्ड ने किसे अपना नया रणनीति प्रमुख नियुक्त किया है- दिनकर अलियावरपु
  • हाल ही में किस राज्य ने विधान परिषद की स्थापना का निर्णय लिया है - पश्चिम बंगाल
  • हाल ही में किस राज्य में चक्रवात तौक्ते के कारण लैण्डफाॅल की स्थिति देखी गई- गुजरात
  • हाल ही में किस निकाय एक स्वतंत्र काॅलेजियम की मांग की गई - निर्वाचन आयोग
  • हाल ही में किसने बताया कि 70% से अधिक हिम तेंदुआ का आवास अज्ञात है - WWF
  • किस देश के वैज्ञानिकों ने एक नई कोविड-19 लार परीक्षण विधि का आविष्कार किया है जिसका नाम है SPOT (Scalable and Portable Testing)-  अमेरिका (यह तीस मिनट में कोविड-19 परीक्षण परिणाम देता है)
  • कब तक अंटार्कटिका में बर्फ की चादरें जलवायु परिवर्तन बिंदु की ओर बढ़ रही हैं - 2060 तक
  • किस देश के space force ने SBRIS Geo-5 मिसाइल वार्निंग सैटेलाइट लॉन्च किया है - यूनाइटेड लॉन्च एलाइंस ने फ्लोरिडा स्पेस फोर्स स्टेशन से लॉन्च किया है।
  • किस राज्य ने ताजी सब्जियों की होम डिलीवरी के लिए एक स्मार्टफोन एप्लीकेशन लॉन्च किया है - मणिपुर
  • चुनावी बांड क्या है - राजनीतिक दलों को दान देना
  • हाल ही में जे.के दत्त का निधन हो गया वह संबंधित हैं - NSG के पूर्व चीफ
  • भारत EY के अक्षय ऊर्जा के सूचकांक पर किस स्थान पर है- तीसरा स्थान
  • भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण द्वारा प्रस्तुत 9 स्थलों में से कितने स्थलों को यूनेस्को द्वारा अस्थाई सूची में शामिल किया गया है - 6 (1. महाराष्ट्र सैन्य वास्तुकला, 2. कर्नाटक - महापाषाण शिलाएं, 3. वाराणसी के गंगाघाट, 4. कांचीपुरम का मंदिर,  5. mp -भेड़ा घाट लम्हेटा घाट 6. सतपुड़ा का टाइगर रिजर्व ।
  • हाल ही में दुनिया का सबसे बड़ा हिमखंड टूटकर अलग हुआ है - अंटार्कटिका ग्लेशियर से
  • हाल ही में सुर्खियों में रहा फरजाद-बी विशाल गैस क्षेत्र किस देश में स्थित है - ईरान
  • हाल ही में बंगाल की खाड़ी और उत्तरी अंडमान सागर में एक नए चक्रवाती तूफान आने की संभावना है, जो है - यास चक्रवात
  • हाल ही में तेलंगाना सरकार ने कौन सी पायलट परियोजना शुरू की है - मेडिसिन फ्रॉम द स्काई
  • हाल ही में सुंदरलाल बहुगुणा (पद्मश्री 1981, पद्म विभूषण 2009 और जमुना लाल बजाज पुरस्कार) का निधन हो गया वह संबंधित हैं - चिपको आंदोलन से
  • हाल ही में किस खेल को स्थगित कर दिया गया है - एशिया कप 2021
  • स्मार्ट सिटी मिशन योजना के क्रियान्वयन में कौन सा राज्य पहले स्थान पर है - झारखंड, (दूसरे स्थान पर राजस्थान, तीसरे स्थान पर आंध्रप्रदेश और दिल्ली 11 वे स्थान पर है)
  • कौन सा विध्वंसक INS सेवा मुक्त हो गया है - INS राजपूत
  • हाल ही में किन दो देशों ने सबसे बड़ी परमाणु ऊर्जा परियोजना लांच की है - चीन और रूस
  • आयुष्मान भारत क्रियान्वयन में कौन सा राज्य पहले स्थान पर है - कर्नाटक
  • जी आई प्रमाणित घोलवाड़ सपोटा चीकू से संबंधित राज्य है - महाराष्ट्र
  • हाल ही में वर्ल्ड कोरियोग्राफी 2020 अवार्ड जीतने वाले पहले भारतीय बने हैं - सुरेश मुकुंद
  • हाल ही में किस राज्य में व्हाइट फंगत के कुछ मामले दर्ज किये गये हैं - बिहार
  • हाल ही में भारत किस देश से सैन्य सहयोग के साथ-साथ समुद्री सुरक्षा पर समझौता ज्ञापन कि्या - ओमान
  • हाल ही में अतिदुर्लभ फूल (जो 7 से 10 वर्षों में एक बार खिलता है) कॉर्प्स फ्लावर स्थानीय रूप से सम्बंधित है - इंडोनेशिया
  • हाल ही में भारतीय हस्तशिल्प और उपहार मेला का आयोजन कहाँ किया गया - नई दिल्ली
  • कोविड-19 महामारी के मद्देनजर कौन सा मंत्रालय ट्रांसजेंडर व्यक्ति को 1500 रुपए की एकमुश्त वित्तीय सहायता प्रदान करेगा - सामाजिक न्याय और अधिकारिता मंत्रालय
  • हाल ही में भारतीय आयुर्विज्ञान अनुसंधान परिषद (ICMR) द्वारा अनुमोदित भारत की पहली कोविड-19 स्व-परीक्षण (सेल्फ टेस्टिंग) किट है - कोविसेल्फ
  • किस राज्य सरकार ने एक मास्क अनेक जिंदगी जन जागरूकता अभियान का शुभारंभ किया है - मध्य प्रदेश
  • कोविड-19 मरीजों के लिए आयुर्वेद का उपयोग करने वाला भारत का पहला राज्य है- गोवा
  • मिशन शक्ति की शुरुआत कहां से हुई - बलरामपुर पुलिस लाइन (उत्तर प्रदेश) 17 अक्टूबर 2020
  • 13 अक्टूबर 2020 को फाइव आईज में भारत के साथ शामिल होने वाला सातवां देश कौन सा है - जापान
  • फेशियल वेरीफिकेशन का प्रयोग करने वाला दुनिया का पहला देश - सिंगापुर
  • भारत के कितने प्रतिशत आबादी कृषि कार्य में लगी है - 59%-60%
  • हाल ही में किसने नेहरू तिब्बत और चीन नामक पुस्तक लिखी - अवतार सिंह भसीन
  • किस देश ने वैश्विक महामारी रडार के लिए एक योजना शुरू की - UK
  • हाल ही में जी-20 स्वास्थ्य शिखर सम्मेलन की मेजबानी किस देश ने की - इटली ने
  • हाल ही में किस राज्य के राज्यपाल ने लव जिहाद के विरुद्ध बिल को मंजूरी दी - गुजरात
  • भारत में चीता को फिर से पेश किया जाएगा, वह भारत में किस देश से लाया जाएगा - अफ्रीका
  • वर्ष 2021 का पहला अटलांटिक तूफान का नाम है - एना
  • India Biodiversity Award 2021  किसे दिया गया - शाजी एन.एम. (२२ मई, अंतर्राष्ट्रीय जैव विविधता दिवस पर प्रदान किया गया था)
  • हाल ही में सीबीआई के नए निदेशक के रूप में किसे चुना गया है - सुबोध कुमार जयसवाल
  • 24 मई 2021 को 74वीं विश्व स्वास्थ्य सभा की अध्यक्षता किसने की - डॉ. हर्षवर्धन
  • गिलर्मो लासो ने 24 मई 2021 को इक्वेडोर का राष्ट्रपति पद ग्रहण किया और इस प्रकार वे इक्वेडोर में 14 वर्षोंं में पहले दक्षिणपंथी राष्ट्रपति बन गए।
  • पशु रोग जोखिम पर सलाह देने के लिए WHO ने वन हेल्थ (One  health) पैनल का गठन किया।
  • किस देश के वैज्ञानिकों ने पहली बार लैब में कृत्रिम 'मिनी हार्ट' विकसित किया है - ऑस्ट्रिया
  • किस देश ने भारत को 'मुद्रा हेरफेर निगरानी' सूची में शामिल किया है - अमेरिका (16 दिसंबर 2020)
  • 19 फरवरी, 2021 को पोखरण में किस मिसाइल का सफल परीक्षण किया गया - हेलिना और ध्रुवास्त्र
  • 28 वर्षीय भावना कंठ गणतंत्र दिवस परेड में हिस्सा लेने वाली पहली महिला फाइटर पायलट बन गई है। ये भारतीय वायु सेना में 2016 में शामिल हुई थी।
  • 2 अक्टूबर 2020 को गांधी की 151 वी जयंती के अवसर पर पीएनबी ने वित्तीय समावेश और साक्षरता कार्यक्रम "ग्राम संपर्क अभियान" को प्रारंभ किया। यह अभियान डिजिटल क्रेडिट सामाजिक सुरक्षा तथा वित्तीय साक्षरता पर केंद्रित है।
  • केंद्र सरकार ने मोरटोरियम की अवधि में ऋण की ब्याज दरों में माफी तथा ब्याज दरों में ब्याज ना लिए जाने सहित अन्य मुद्दों पर सलाह देने के लिए 10 सितंबर 2020 को राजीव महर्षि समिति का गठन किया। इसका अध्यक्ष पूर्व सीएजी राजीव महर्षि को बनाया गया।
  • भारतीय ग्रैंडमास्टर कृष्णन शशिकिरण शतरंज या चेस के प्रसिद्ध भारतीय खिलाड़ी है। 2 जनवरी 2021 को "रिल्टन विनर्स कप 2020-21" अपने नाम किया। यह इस दशक और 2021 का किसी भी भारतीय शतरंज खिलाड़ी का पहला अंतरराष्ट्रीय खिताब है।
  • वाराणसी जिले से मुख्यमंत्री योगी आदित्यनाथ ने "संचारी रोग नियंत्रण" अभियान प्रारंभ किया । इसके तहत कम्युनिकेबल डिजीज जैसे डेंगू, मलेरिया , दिमागी बुखार से बचाव तथा व्यक्तिगत एवं पर्यावरण की स्वच्छता के साथ साथ कोरोना संक्रमण के नियंत्रण के बारे में लोगों को जागरूक किया जाएगा।
  • 10 मार्च 2021 को किस केंद्रीय मंत्री को प्रादेशिक सेना में कप्तान के रूप में नियुक्त होने वाले पहले सांसद का गौरव प्राप्त हुआ - अनुराग ठाकुर
  • अर्जुन सहायक सिंचाई परियोजना - यह बुंदेलखंड की महत्वपूर्ण परियोजना है। जिसे लहचूरा बांध परियोजना के नाम से जानते हैं। इस सिंचाई परियोजना द्वारा धसान नदी पर लहचूरा बांध का निर्माण किया जा रहा है। इसके द्वारा उत्तर प्रदेश के बांदा, महोबा तथा हमीरपुर के लगभग 168 गांव में सिंचाई की सुविधा प्रदान की जाएगी। धसान नदी, बेतवा नदी के दाहिने किनारे पर स्थित एक सहायक नदी है । इसका उद्गम मध्य प्रदेश के रायसेन जिले की बेगमगंज तहसील से होता है।
  • 30 मार्च 2021 को आईआईएम जम्मू में आनंदम नाम से केंद्रीय शिक्षा मंत्री ने वर्चुअल माध्यम से "सेंटर फॉर हैप्पीनेस" का उद्घाटन किया।
G7 शिखर सम्मेलन - 
  • वर्ष 2022 में  जी7 की अध्यक्षता जर्मनी करेगा ।
  • 1 जनवरी 2022 को जर्मनी ने G7 प्रेसीडेंसी का पदभार ग्रहण किया।
  • G7 शिखर सम्मेलन 26 से 28 जून 2022 तक बवेरियन ऐल्प्स में आयोजित किया जाएगा।
  • G7 में अमेरिका, कनाडा, जापान, फ्रांस, यूनाइटेड किंगडम, इटली और जर्मनी शामिल हैं।
बजट 2022-23 -
  • वित्त मंत्री निर्माला सीतारमण ने इस बार ग्रोथ-ओरिंटेड बजट पेश किया, जिसमें चार पिलर - प्रोडक्टिविटी, क्वाइमेट एक्शन, फाइनेंसिंग इन्वेस्टमेंट और पीएम गति शक्ति योजना पर फोकस किया गया।
  • इस बजट में यह घोषणा भी की गई कि चीन के साथ भारत की सीमा के गांवों में बुनियादी ढ़ांचे में सुधार के लिए सरकार वाइब्रेंट विलेड प्रोग्राम के तहत उत्तरी सीमा पर कनेक्टिविटी में सुधार के लिए काम करने जा रही है ।
G20 शिखर सम्मेलन -
  • जी20 शिखर सम्मेलन 2023 (18वें संस्करण) का आयोजन भारत में किया जाएगा । भारत 1 दिसंबर 2022 से 30 नवंबर 2023 तक G20 की अध्यक्षता करेगा ।
  • इसकी तैयारी के लिए सरकार ने G20 सचिवालय और इसकी रिपोर्टिंग संरचनाओं की स्थापना को मंजूरी दी है।
  • G20 सचिवालय को प्रधान मंत्री की अध्यक्षता वाली एक शीर्ष समिति द्वारा निर्देशित किया जाएगा और इसमें निम्नलिखित सदस्य होंगे - वित्त मंत्री निर्मला सीतारमण,  गृह मंत्री अमित शाह, विदेश मंत्री एस जयशंकर, G20 शेरपा - पीयूष गोयल ।
  • G20 सचिवालय भारत के आगामी G20 प्रेसीडेंसी के संचालन के लिए आवश्यक समग्र नीतिगत निर्णयों और व्यवस्थाओं के कार्यान्वयन के लिए जिम्मेदार होगा। 
  • 2021 में, G20 शिखर सम्मेलन रोम, इटली में आयोजित किया गया था।
  • 2022 में G20 शिखर सम्मेलन बाली, इंडोनेशिया में आयोजित किया जाएगा ।

शुकनासोपदेश प्रश्नोत्तरी

नोटः- यह सभी प्रश्न किसी न किसी प्रतियोगी परीक्षाओं में पूछे गये हैं । प्रश्न 1 - बाणभट्टस्य गद्ये रीतिरस्ति - पञ्चाली प्रश्न 2- शुकनासोपदेश...